Nội Dung Chính
Trong mọi nền văn hóa, tặng quà là một cử chỉ của thiện chí. Nhưng ở Nhật Bản, hành động này được nâng lên thành một nghi thức xã hội (social ritual) phức tạp, một mạng lưới nghĩa vụ và lòng biết ơn vô hình, đóng vai trò như một chất keo quan trọng gắn kết các mối quan hệ. Hiểu về văn hóa tặng quà của Nhật là hiểu về cách người Nhật duy trì sự hài hòa (和 – Wa) trong xã hội.
Trọng tâm của văn hóa này là hai mùa tặng quà lớn, gần như bắt buộc, được gọi là Ochūgen (お中元) và Oseibo (お歳暮).
Đây không phải là những món quà sinh nhật hay quà kỷ niệm mang tính cá nhân. Đây là những món quà mang tính nghi thức, được trao đi để thể hiện lòng biết ơn đối với những người đã giúp đỡ bạn trong suốt nửa năm qua và mong muốn duy trì mối quan hệ tốt đẹp trong tương lai.
Ochūgen (お中元): Quà Giữa Năm
Thời gian: Diễn ra vào mùa hè, thường là từ đầu tháng 7 đến giữa tháng 8.
Ý nghĩa: Bắt nguồn từ Đạo giáo Trung Quốc, ban đầu đây là dịp lễ tạ ơn các vị thần vào giữa năm. Ngày nay, nó mang ý nghĩa là “Cảm ơn vì đã giúp đỡ tôi trong nửa đầu năm nay.” Các món quà thường là những thứ mát mẻ, giải nhiệt mùa hè như bia, thạch, mì somen, hoặc trái cây.
Oseibo (お歳暮): Quà Cuối Năm
Thời gian: Diễn ra vào tháng 12, trước thềm năm mới.
Ý nghĩa: Đây là mùa tặng quà quan trọng hơn trong hai mùa. Nó mang ý nghĩa “Cảm ơn vì tất cả sự giúp đỡ của anh/chị trong suốt một năm qua, và xin hãy tiếp tục chiếu cố tôi trong năm tới.” Quà Oseibo thường sang trọng và đắt tiền hơn, ví dụ như thịt nguội cao cấp, rượu sake hảo hạng, dầu ăn thượng hạng, hoặc các bộ sản phẩm đặc sản
Điều phức tạp nhất của văn hóa này là việc xác định ai nên tặng quà cho ai. Các món quà này không di chuyển theo chiều ngang (giữa bạn bè ngang hàng) mà chủ yếu di chuyển từ dưới lên trên hoặc từ người thụ ơn đến người ban ơn.
Các đối tượng nhận quà phổ biến bao gồm:
Cấp trên tại nơi làm việc: Đây là đối tượng quan trọng nhất, như trưởng phòng, giám đốc.
Khách hàng và Đối tác kinh doanh: Các công ty tặng quà cho khách hàng lớn để thể hiện sự trân trọng.
Những người “ban ơn” cá nhân: Như giáo viên của con bạn, người mai mối (nakodo) cho đám cưới của bạn, hoặc thậm chí là bác sĩ gia đình đã chăm sóc bạn.
Trong môi trường công sở truyền thống, việc tặng quà cho sếp không phải là “hối lộ” mà là một phần của “giri” (義理) – một khái niệm về “nghĩa vụ xã hội” hay “món nợ ân tình” mà bạn phải đáp trả để giữ thể diện và duy trì quan hệ.
Giá trị của món quà không chỉ nằm ở bên trong, mà còn ở cách nó được trao đi:
Noshi (熨斗): Món quà phải được bọc bằng một tờ giấy trang trọng gọi là Noshigami. Trên đó có một biểu tượng nhỏ (Noshi) và một nút thắt dây đặc biệt gọi là Mizuhiki. Loại nút thắt này (thường là nút thắt bướm có thể thắt lại) được dùng cho những sự kiện vui vẻ, lặp đi lặp lại (ý mong muốn mối quan hệ tốt đẹp này sẽ tiếp tục).
Cách trao quà: Khi trao, người Nhật thường khiêm tốn nói: つまらないものですが... (Tsumaranai mono desu ga…), nghĩa đen là “Đây là một món đồ nhàm chán/không có giá trị…”. Câu nói này không có nghĩa là món quà rẻ tiền, mà là một cách nói khiêm tốn để hạ thấp giá trị vật chất và nhấn mạnh thành ý của người tặng.
Quà đáp lễ (Okaeshi): Nếu bạn nhận được quà Ochūgen hoặc Oseibo từ một người mà bạn không có nghĩa vụ phải nhận (ví dụ, một người ngang hàng), bạn có nghĩa vụ phải tặng lại một món quà đáp lễ (Okaeshi) có giá trị bằng khoảng một nửa đến một phần ba món quà nhận được.
Hai mùa lễ hội này tạo ra một “cú hích” kinh tế khổng lồ. Các trung tâm thương mại cao cấp (Depāto) như Takashimaya hay Mitsukoshi đều dành cả một tầng lớn chỉ để trưng bày các bộ quà tặng Ochūgen và Oseibo. Các công ty bưu chính cũng hoạt động hết công suất để vận chuyển hàng triệu gói quà đi khắp cả nước.
Văn hóa tặng quà Ochūgen và Oseibo của Nhật Bản là một bài học sâu sắc về giao tiếp xã hội. Nó cho thấy một xã hội coi trọng sự biết ơn, sự ghi nhớ ân tình, và nỗ lực không ngừng để duy trì các mối quan hệ một cách hài hòa và ổn định. Nó không chỉ là vật chất, mà là một thông điệp tinh tế: “Tôi thấy sự giúp đỡ của bạn, tôi trân trọng điều đó, và tôi mong muốn mối quan hệ của chúng ta sẽ tiếp tục.”